خطر زلزله تهران

چند روزی است که مجددا خطر زلزله تهران به بحث داغ تبدیل شده ، این پست را جهت روشن شدن برخی از موارد می گذارم که امید است مفید واقع گردد.

کشور ایران، کشور لرزه خیزی است و دلیل آن نیز قرار گرفتن در موقعیت خاص تکتونیکی و در معرض تنش دائمی بودن آن بین دو سرزمین عربی از جنوب و اوراسیا در شمال است. باید گفت که این تنش های تکتونیکی بوده که باعث بوجود آمدن کوه های سر به فلک کشیده و مغرور سرزمینمان شده است. تنوع آب و هوائی و چهار فصل بودن کشورمان نیز در اثر قرار گرفتن در این موقعیت خاص و منحصر به فرد جغرافیائی و زمین شناختی است. به همین دلیل نیز است رخداد زلزله های متعدد در ایران زمین که گاه و بی گاه روی میدهند و تلفات جانی و خسارت های مالی فراوانی را به همراه می آورند. رخداد زلزله تپش زندگی کره خاکی زرین و پر سخاوت و سر سبز و دلگشای ماست، و رکوردهای ثبت شده زلزله اسرار نهان و آشکار درونی زمین است که به ما اهدا می شود تا آن را بیشتر کشف کنیم، حال چقدر در این راه موفقیم بحث دیگر. نمی شود از طرفی طبیعت چهار فصل و زیبا و منحصر به فرد کشورمان را بخواهیم و از طرف دیگر تپش قلب زنده آن را تحمل نکنیم! نمی شود زیبائی دره هاو کوهها و چشمه ها را بخواهیم ولی عامل پدید آوردنده آنها را نخواهیم. زلزله علامت بالینی زنده بودن طبیعت خاکی کره زمین ماست و این پدیده به خودی خود آدم نمی کشد، با ساخت و ساز مقاوم و محکم می توان در کنار زلزله زندگی کرد. بنظر بنده زلزله نتیجه نظم حیرت انگیز طبیت بسیار بزرگ اطراف ماست. وقوع زلزله نتیجه فرآیند عجیب و خارق العاده تکامل زمین است که بدان شکل بخشیده و می بخشد. بنظر من ما باید خدا را در میان این همه نظم خارق العاده ببینیم نه در بی نظمی ها.

و اما خطر زلزله در تهران که بد نیست در ابتدا نگاهی به وضعیت لرزه خیزی تهران و اطراف آن داشته باشیم.

وضعیت لرزه خیزی تهران و اطراف آن

در بررسی های لرزه خیزی هر ناحیه ای معمولا از گسل ها بعنوان چشمه های لرزه ای نام برده می شود. گسل های متعددی تهران و اطراف آن را در بر گرفته است. همچنین این گسل ها در جوار اغلب شهر ها و آبادی های کشور شناسائی شده اند. کمتر جائی را در گستره ایران می توان یافت که عوارض تکتونیکی در آن یافت نشود. گسل مشا و گسل شمال تهران از جمله گسل های عمده در نزدیکی تهران هستند. در شکل زیر گسل های محدوده تهران نشان داده شده است که فایل اصلی آن در محیط GIS تهیه شده است.

مشاهده می شود که اغلب نواحی اطراف تهران با گسل های متعددی پوشیده شده است که هر گاه از گسلی دور می شویم به گسل دیگر نزدیک خواهیم شد. چنین پوشش وسیعی از گسله های کاری و فعال مسلما زمین لرزه های زیادی را نیز موجب شده و می شوند و خواهند شد. بعنوان شاهدی بر این مدعا نقشه توزیع زلزله های گستره تهران و اطراف آن را در شکل زیر می توان دید که تعداد فراوان زمین لرزه های رخ داده قابل ملاحظه است.

دوره بازگشت زلزله
در مطالب ذکر شده پیرامون خطر زلزله در تهران، از اصطلاح دوره بازگشت زلزله ها نام برده می شود که مناسب است در مورد آن توضیحی داده شود.
بعنوان یک مثال واقعی در نظر بگیریم که زلزله های سال 740 میلادی ، 855 میلادی، 958، 1177 میلادی، 1665 میلادی و 1830 میلادی در ناحیه به شعاع 100 کیلومتری از مرکز کنونی شهر تهران و با بزرگای بزرکتر از 7 روی داده اند. آخرین زلزله روی داده در گستره نزدیک به تهران همان زمین لرزه 1830 شمیرانات - دماوند با بزرگای 1/7 بوده که نقل شده عمارت سفارت بریتانیا در تهران بر اثر آن خسارت برداشت. فاصله زمانی بین اولین زلزله تاریخی و آخرین آن یعنی 745 تا 1830 حدود 1090 سال می باشد. در طول 1090 سال ما شش زلزله بزرگتر از 7 در ناحیه ای به شعاع حداکثر 100 کیلومتر از مرکز کنونی شهر تهران داشته ایم، که اگر به فاصله زمانی متوالی زلزله های روی داده دقت کنیم می بینیم که بین زلزله سال 740 و زلزله 855 ، حدود 115 سال، و بقیه بترتیب 103 سال، 219 سال، 488 سال و درنهایت بین آخرین زمین لرزه بزرگتر از 7 در محدوده اطراف تهران و زلزله ماقبلی 165 سال فاصله زمانی وجود دارد. پس می بینیم که توزیع زمانی زمین لرزه ها در یک بازه نسبتا طولانی 1090 ساله ، توزیع یکنواختی نبوده و فواصل زمانی رویداد زمین لرزه ها متفاوت می باشد. در برآورد دوره بازگشت زلزله فرض می شود که زلزله ها در فاصله زمانی مورد نظر بطور یکنواخت توزیع شده اند، بدین معنی که در مثال بالا اگر 6 زمین لرزه بزرگ داریم که فاصله بین آنها 5 قسمت خواهد بود، زمان کل رویداد از آغازین تا آخرین رویداد یعنی 1090 سال را به 5 تقسیم می نمائیم که 218 سال بدست می آید و لذا خواهیم گفت که دوره بازگشت زلزله با بزرگای 7 و بزرگتر از آن برای گستره ای بشعاع 100 کیلومتری اطراف مرکز کنونی شهر تهران، 218 سال خواهد بود. حال آخرین زمین لرزه روی داده را در نظر بگیریم که در سال 1830 بوده که اگر 218 سال روی آن اضافه کنیم سال 2048 بدست می آید، ولی استنباط این نکته از دوره بازگشت زلزله بدینصورت که در سال 2048 ( حدود 37 سال دیگر) زلزله بزرگ دیگری در نزدیکی تهران خواهیم داشت، استنباط نادرستی است. مثال دوره بازگشت زلزله مانند سرعت متوسط یک خود رو از مبدا تا مقصد است که بیان کنیم خودرو با سرعت 100 کیلومتر از اول مسیر تا آخر آن و بطور یکنواخت در حال حرکت بوده است در حالیکه چنین نبوده، خودرو در طول زمان حرکت در برخی مواقع سرعت کمتر و در برخی مواقع سرعت بیشتری داشته ولی سرعت متوسط آن 100 کیلومتر در ساعت محاسبه می گردد. دوره بازگشت زلزله هم دقیقا مانند مثال آن خود رو است. جنبش زمین در گذار از تونل زمان بصورت یکنواخت نبوده و بلکه در زمان هائی در فوصل زمانی کوتاهتر و در برخی مواقع با فوصل زمانی طولانی تر زلزله ها روی داده اند ( دقیقا نظیر زمین لرزه های رخ داده فوق الذکر) ولی در بیان دوره بازگشت آن، یکنوع میانگین گیری بعمل آورده و میانگین فاصله زمانی را محاسبه می کنیم. پس انتزاع این مفهوم که با توجه به دوره بازگشت زلزله های تهران ، انتظار داریم که عن قریبا زلزله دیگری در تهران روی دهد هیچگونه مبنای واقعی نداشته و صرفا یک برآورد آماری جهت انجام برخی از تحلیل هاست.

آیا زلزله ای بزرگ در حال حاضر تهران را تهدید می کند؟
واقعیت اینست که جواب دادن به سوال فوق الذکر بسیار سخت و دشوار است. اطلاعات ما از پیچیدگی ها درونی زمین و انباشته شدن تنش در آن بسیار بسیار ناقص است. از طرفی دیگر ما در کشور هیچ سامانه منسجم برای مونیتورینگ پیش نشانگر های زلزله و همچنین سامانه های پایش لرزه ای نداریم که بر اساس داده های آنها اظهار نظر کنیم. تنها ابزار عددی و کمی ما داده های مربوط به رویداد زلزله های خرد و بزرگ ثبت شده توسط ایستگاه های زلزله نگاری است. اگر همین داده را ملاک قضاوت و کار قرار دهیم می توان گفت که بر اساس نقشه های تراکم زمین لرزه ها ، محدوده شمال شرقی استان تهران، در حوالی شهرستان دماوند و آبادی های نزدیک آن ، جائی که دو گسل شمال تهران و مشا به همدیگر می رسند، یک نوع آنومالی لرزه ای نشان می دهد که اینجانب در یک کنفرانسی نتایج آن را ارائه کرده ام که شکل زیر محدوده مورد نظر را نشان می دهد.

در مورد شهر تهران و پس از داغ شدن بحث مربوط به زلزله شهر تهران، من، تمامی زلزله های 5 سال اخیر را تا تاریخ 29/1/ 89 را در ناحیه به شعاع 100 کیلومتری اطراف مرکز تهران گرد آوری ( تا حدود 2 روز قبل از پست این مطلب) نموده و بعنوان یکی از مولفه های اساسی ، انرژی تخلیه شده از زمین لرزه های تهران را محاسبه و تغییرات آن را نسبت به زمان و در بازه های ماهانه مورد بررسی قرار دادم. فرض اینست که اگر انباشتگی تنش قابل ملاحظه ای را در منطقه تهران داشته باشیم می بایست این انباشتگی بنوعی خود را در رفتار انرژی لرزه ای ناحیه نشان دهد. نمودار زیر تغییرات انرژی تخلیه شده توسط زلزله های مختلف را در ناحیه تهران و اطراف آن نشان می دهد.

نمودار فوق بوضوح نشان می دهد که نسبت به زمان و در ظرف 5 سال اخیر تغییرات رفتار لرزه ای قابل ملاحظه ای را در ناحیه تهران و اطراف آن مشاهده نمی کنیم و لذا حداقل با تکیه بر همین اندیس می توان گفت که ناحیه تهران حالتی را نشان نمی دهد که زلزله بزرگی در راه باشد. ولی با اینوصف ما در گفتن همین نکته نیز احتیاط می کنیم و واقعا هم نمی توان گفت که زلزله ای در آینده نزدیک روی نخواهد داد . نکته ای که من می خواهم مطرح کنم اینست که دقیقا بر همین اساس، گفتن اینکه زلزله بزرگی روی خواهد داد نیز بسیار سخت تر هم خواهد بود، با در نظر گرفتن اینکه شاخص معینی هم برای تائید نظرمان وجود نداشته باشد و شاخص هائی همانند انرژی آزاد شده زمین لرزه ها نیز عکس سخن ما را نشان دهند.
از نظر اینجانب و بطور خلاصه خطر زلزله نه تنها در تهران و بلکه در سایر شهرهای بزرگ کشور کماکان یک خطر جدی است و نیازمند توجه پایستار و دائمی و فزاینده، موردی که ما را آزار می دهد رفتار و توجه بشدت نوسانی ما در مقابل زلزله است که گاه در حد صفر و گاه در نقطه اوج است. چنین حالت نوسانی نظیر تغییرات ناگهانی ارتفاع پرواز هواپیماست که موجب تلاطم روحی مسافران می گردد. همین غفلت ها و همین توجهات اینچنینی ، روان مردم عیزیز ما را دچار تشویش می نماید. می خواهم بگویم که ما نیازمند یک نگاه پیوسته و متین و با آهنگ روبه رشد به امر خطر زلزله هستیم، اگر چنین کنیم و فرهنگ زندگی در کنار زلزله و زبان زلزله را یاد بگیریم ، بنظرم خواهیم دانست که زلزله سری از اسرار نهان و درونی کره زیبای زمین است که طبیعت آن را برای ما بازگو می کند و چه بسا که نعمت های بیشمار درآن باشد و در چنین حالتی خواهیم دانست که چکار کنیم که این رویداد طبیعی یک بلا نباشد.