هفته بلایای طبیعی

بلایای طبیعی دارای انواع گوناگونی اند که پدیده هائی همچون زلزله و سیل و خشکسالی و توفان و غیره را در بر می گیرد. بیش از 40 نوع بلیه طبیعی در جهان شناخته شده است که کشور ما از نظر میزان و تعداد وقوع بالایای طبیعی در جهان در زمره کشورهای بسیار حادثه خیز قرار دارد. بایستی گفت که رویداد های طبیعی نظیر زلزله و سیل و توفان جزئی از ذات طبیعت زنده است و رویدادن آنها نشانه ای از شادابی و شکوفائی طبیعت. بسیاری از اسرار زمین و آسمان با بروز پدیده های طبیعی برای بشریت بازگو می شود و این تنها درایت و رفتار صحیم ماست که می تواند از آثار زیانبار این رویداد های طبیعی جلوگیری و از مواهب آن نهایت استفاده را بعمل آورد. رویداد های طبیعی وقتی به صورت بحران و بلا در می آیند که در آن در درجه اول جان انسان ها در معرض خطر قرار گیرد و یا تلفات مالی بهمراه داشته باشد. شدت و میزان بحران با میزان این تلفات جانی و خسارات مالی سنجیده می شود. همچنین بحران بلایای طبیعی وقتی که آن رویداد در یک زمان بسیار کوتاه روی می دهد دارای شدت بیشتری خواهد بود چرا که فرصت مقابله و دفاع و عکس العمل ار انسان ساقط می شود و بلایای طبیعی دارای ابعاد و شدت بیشتری خواهد بود که غیر قابل پیش بینی باشند. با در نظر گرفتن موارد فوق بایستی اذعان نمود که در بین بلایای طبیعی زمین لرزه مخربترین و دهشتناک ترین آنهاست. بررسی آمارهای کشورمان نیز نشان می دهد که زلزله و سیل و خشکسالی سه رویداد طبیعی آسیب رسان ما می باشند و از انجا که موضوع صحبت ما در زمینه ارتقاء کیفیت ساخت و ساز در کشور است پر واضح است که زلزله موثر ترین و آسیب رسان ترین پدیده طبیعی در حیطه ساختمان و مسکن می باشد.
در بررسی اثرات زیانبار زلزله در کشورمان، نکته خاص و ویژه ای که وجود دارد اینست که بین توزیع مراکز جمعیتی نظیر شهرها و آبادی ها از یک طرف و توزیع عوارض لرزه زمین ساختی نظیر گسل ها و رومرکز زلزله ها ( و مخصوصا زلزله های بزرگ )، همخوانی و هماهنگی حیرت آوری مشاهده می گردد و آنجا که مراکز جمعیتی ما تراکم بیشتری دارند، همانجا گستره رویدادهای لرزه ای بزرگ و دهشتناک و محل گذر گسل های کاری و فعال ایران زمین است و دقیقا بهمین دلیل است که تلفات زمین لرزه ها در کشور ما دارای آمار بسیار بالائی است(شکل 1)، که البته این تمام قضیه نیست، باید گفت که مشکل اصلی کشور ما در وضعیت نامطلوب ساخت و ساز و کیفیت نازل آن در کل نسبت به اصول و موارد آئین نامه ها و استانداردهای کشور است

شکل1- همخوانی توزیع زمین لرزه ها با مراکز جمعیتی در ایران
اشاره می کنیم که سه پارامتر مهم در تعیین میزان بحرانی بودن یک ناحیه از لحاظ خطر تخریب شدن سازه در هنگام وقوع زلزله وجود دارد که در واقع ترکیب این سه پارامتر مهم با هم، بحرانی بودن منطقه را نشان می دهد. این سه عامل عبارتند از :
1 – نوع ساخت و ساز در هر ناحیه 2 –خطر لرزه خیزی هر ناحیه 3 –نوع زمین و خصوصیات مورفولوژیکی منطقه
پارامترهای بالا را می توان بعنوان مهمترین عوامل در تعیین بحرانی بودن منطقه دانست. البته باید توجه داشت که ترکیب پارامترهای بالا با هم تاثیر گذار می باشد. بعنوان مثال ممکن است نوع ساخت و ساز در یک ناحیه از لحاظ ضوابط لرزه ای مناسب باشد اما نوع زمین منطقه خاک سست باشد و باعث شود که در هنگام وقوع زلزله سازه از ناحیه پی دچار مشکل و یا حتی تخریب گردد و یا خصوصیات مورفولوژیکی منطقه باعث ایجاد خطرات فراوان شود. مثل خطر ریزش کوه و یا زمین لغزش که باید برای آنها تدابیر ویژه ای در نظر گرفت. نکته قابل توجه دیگر اینکه خطر لرزه خیزی در هرناحیه نیز پارامتر بسیار تاثیر گذاری در تعیین نواحی بحرانی می باشد. به عنوان مثال نواحی از استان تهران که در حوزه میدان نزدیک (Near Field ) یعنی در فاصله کمتر از پنج کیلومتری گسل قرار دارند ناحیه های بحرانی تلقی می شوند زیرا هنگام وقوع زلزله بیشترین خطر تخریب در این نواحی می باشد. بنابراین ممکن است یک ناحیه از لحاظ نوع ساخت و ساز و مطابقت با ضوابط لرزه ای نسبتا مناسب باشد اما چون در حوزه میدان نزدیک نسبت به گسلی قرار داشته باشد در هنگام بروز زلزله دچار تخریب بیشتر نسبت به ناحیه ای گردد که از لحاظ نوع ساخت وساز نسبت به ناحیه اول در وضعیت مناسبی نباشد اما در ناحیه میدان نزدیک واقع نشده باشد.
اصلی ترین عامل نیز نوع ساخت وساز می باشد که ساختمانهای اسکلت فلزی باید ضوابط ویژه لرزه ای که در پیوست دوم آیین نامه طراحی ساختمانها در برابر زلزله (استاندارد84-2800) با عنوان ضوابط خاص برای سازه های فولادی مقاوم در برابر زلزله آورده شده است را ارضا کنند. ساختمانهای اسکلت بتنی نیز باید بر اساس ضوابط موجود در آیین نامه بتن ایران (آبا ) طراحی و اجرا شوند. ساختمانهای مصالح بنایی که در صد بالایی از ساختمانهای موجود در کشور را تشکیل می دهند نیز باید بر اساس فصل سوم آیین نامه طراحی ساختمانها در برابر زلزله(استاندارد 84-2800) که با عنوان ضوابط ساختمانهای با مصالح بنایی غیر مسلح طرح و اجرا شوند. باید توجه داشت که ساخت و ساز در مناطق گسترده ای از کشور که محدوده روستاها را در بر می گیرد، بصورت خشت و گلی می باشد که از لحاظ سازه ای نمی تواند هیچ گونه مقاومتی در برابر نیروی زلزله داشته باشد و در هنگام وقوع زلزله به شدت تخریب می شود

شکل2- بافت متراکم در زمین شیب دار

شکل3- کیفیت نامطلوب مصالح ساخت و ساز

شکل4- وضعیت بسیار نامطلوب یک واحد مسکونی در یکی از روستاهای استان تهران ( سال 1385)

بطور خلاصه معضل ساختمان در کشور ما در مقابل مقاومت در برابر زلزله دارای دو موضوع کلی بافت های فرسوده در کلان شهر ها و ساخت و ساز روستائی در روستاها می باشد که بایستی در دیدگاه کلان و در برنامه ریزی های ملی روی این دو نقیصه تاکید ویژه های داشته باشیم. همچنین بایستی صادقانه اذعان نمود که ما میراث دار وضعیت مطلوب و شایسته ای از نظر کیفیت ساخت و ساز نیستیم و این پدیده ایست تاریخی که از چندین دهه گذشته به ما به ارث رسیده است و مولود یکسال و یا چند سال گذشته نیست، حدود 70 تا 80 درصد ساختمان های موجود کشور در برابر زلزله مقاومت چندان خوبی نخواهند داشت و پر واضح است که ضرورت دارد کیفیت ساخت و ساز را در کشورمان ارتقاء ببخشیم.
ارتقاء وضعیت ساخت و ساز در کشور را می توان در چند محور عمده زیر بر شمرد
1- ارتقاء تکنیک ساخت و ساز و یا بعبارت دیگر استفاده از روش ها وتکنیک های نوین ساختمانی
2- صنعتی سازی و تا حد ممکن کوتاه نمودن دخالت انسانی در اجرای ساختمان

3-سبک سازی و استفاده از مصالح سبک
4- رعایت اصول شهرسازی نوین
5- رعایت مخاطرات لرزه ای و طبیعی در برنامه ریزی شهری
6- رعایت حریم گسل ها
7- رعایت هر چه جدی تر آئین نامه ها
8- نظارت جدی روی عملکردهای سازمان های نظام مهندسی و سایر ارگان های ذیربط.
9- انجام مطالعات خطر زمین لرزه در ساخت و سازهای کلان.